فروزان آصف نخعی: «بازخوانی پرونده اتحاد اسلام نادر» متن سخنرانی دکتر محمّدعلی موحّد شاعر، ادیب، عرفان‌پژوه، تاریخ‌نگار، حقوق‌دان و عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. این سخنرانی در روز ۲۲ مرداد در چهارمین گردهمایی سراسری انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران، دانشگاه تبریز، ۲۱-۲۳ مرداد ۱۳۸۸ انجام شده است. و فصلنامه نگاه نو آن را در شماره ۸۲، تابستان ۱۳۸۸، صص ۸-۱۳ منتشر کرد. در باره این متن مهم دکتر شفیعی کدکنی، پیشنهاد داده بود که متن مذکور وارد کتب درسی دانش آموزان شود. این که آموزش و پرورش ایران به چنین پیشنهادی وقعی ننهاد خود بحث دیگری است.
با این همه در سخنرانی دکتر موحد، نکته ها نهفته است؛ دقت در سپهر اندیشه های نادرشاه و محدودیت های آن، پرهیز از قهرمان پروری و نگاه به واقعیت یک سیاستمرد در تاریخ سیاسی نظامی ایران، سرشار از نکته های بسیار مهم در روایت و قرائت تلخ وشیرین موحد از نادرشاه است. در شرایط کنونی که ایران، مردم ایران و هیات حاکمه سیاسی در حال انتقال از یکی از سخت ترین شرایط تاریخی خود هستند، بررسی تجربیات تاریخی ملت ایران بسیار ضروری و حیاتی است. آن هم از منظر بزرگان و اندیشمندانی که در این راه استخوان خرد کرده اند. در این جا تلاش می کنم خلاصه ای از بازخوانی پرونده اتحاد اسلام نادر را برای مخاطبان گزارش کنم. طبیعی است که مراجعه به اصل مقاله کمک بهتری به درک موضوع توسط مخاطب می کند. به ویژه آن جا که نادرشاه مایل است سطح منازعه خود را در درون کشور و همسایگان کاهش داده، و به توافق با آنان برسد. بی تردید شکست او در این زمینه برای اکنون ایران بسیار درس آموز است. در سخنرانی موحد سه نادر وجود دارد. نادر فاتح، نادر با تجربه ای برای اتحاد اسلام و خدمت به مردم، و نادر ستمگر حتی به مردم خودش.
از نظر موحد نادرشاه، یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ ایران، در یکی از دوره های پرتلاطم تاریخ این سرزمین قدرت گرفت. دوره‌ای پرتلاطم بر سر کار آمد. در زمان او، ایران تحت محاصره از سوی تهدیدهای مختلف بود. از یک سو، شورش‌ها و جنگ‌های داخلی کشور را تضعیف کرده بود و از سوی دیگر، قدرت‌های خارجی مانند عثمانی و روسیه چشم طمع به خاک ایران داشتند. در چنین شرایطی، نادرشاه تلاش کرد تا با ایجاد اتحاد بین مذاهب اسلامی، به‌ویژه شیعه و سنی، از یکپارچگی و استقلال ایران دفاع کند. این بخش از روایت موحد این تفکر تاریخ احیاء گری دینی که سلسله جنبان آن را سیدجمال الدین اسدآبادی می دانند، اصلاح می کند.
هرچند در رویکرد نادر، ضرورت های نظامی و امنیتی جایگزین پرداختن به حوزه علمی و معرفت شناسانه شده بود، با این همه، اقدامات مبتنی بر قدرت و شکست های ناشی از آن در زندگی نادر، و شکست های ناشی از آن از او فردی مستبدالرای و خشن ساخت به نحوی که برای تحکیم قدرت خود بهترین فرزند و جانشین اش را کور کرد و خوی استبدادی از آن فاتح بزرگ، چهره ای دژم و جنایتکار ساخت که در هر شهری با ورودش مناره ها از کله ها می ساختند.
با این همه در نوشته دکتر موحد آن چه برجسته است زمینه تاریخی است که نادرشاه افشارموسس سلسله افشاریه در ایران ظهور می کند. زمانی که ایران در آستانه فروپاشی و تجزیه توسط قدرت‌های خارجی یعنی عثمانی از یک سو وروسیه از سوی دیگر قرار داشت. برای مقابله با عثمانی و روسیه و تحکیم همبستگی ایرانیان، نادرشاه ایجاد اتحاد بین مذاهب اسلامی برای حفظ یکپارچگی ایران را به عنوان یک هدف استراتژیک دنبال می کرد. برای تامین این اهداف، نادر از هوشیاری بالایی برخوردار بود. او می دانست که بدون نهادسازی دستیابی به چنین هدفی ناممکن است. از این رو از اقدامات بسیار مهم نادرشاه می توان به برگزاری شوراهای بزرگ مانند شورای مغان و همایش نجف، مذاکره با علمای شیعه و سنی، و ارسال هیئت‌های دیپلماتیک به عثمانی نام برد.
نادرشاه اما ارزیابی درستی از این نحوه برداشتن موانع برای تحقق اهدافش نداشت. موانع اصلی پیش پای او تعصبات مذهبی و اختلافات سیاسی بین ایران و عثمانی بودند. عدم درک صحیح نادر از روش‌های ایجاد وحدت پایدار و توسل او به قدرت سلطنت، نشان می داد که اواز دریافت لازم از قدرت نظامی برای تحقق اهداف مذکور برخوردار نیست.
از این رو آن چه نظامی گری نادر برای تحقق اهداف مذکور به دنبال داشت، عدم موفقیت کامل در ایجاد اتحاد پایدار و درس های مهم دیگر ناشی از این شکست بود. موحد در این باره می گوید: « نادر که در این هنگام به لحاظ جسمی و رحمی سخت احساس خستگی می کرد و از پیشبرد مقاصد خود در باب مذهب به کلی ناامید شده بود، در محرم ۱۱۵۹ نامه ای به سلطان عثمانی نوشت و با اشاره به پیشنهادهای سابق خود «درخصوص تعیین رکن و سرمذهبی حضرت امام جعفر صادق (ع) اظهار تاسف نمود که علما و اعیان عثمانی «متشبث به معاذیر گشته، از قبول آن تحاشی ورزیدند» نادر در نامه دیگری باز به زبان طعن تکرار می کند که امنای شرع و اعیان دولت عثمانی «به این هم سفک دماء[خونریزی] راضی شدند و به قبول آن تکلیف راضی نشدند […]. غرض ما صلاح اندیشی امت محمدیه بود.» حال که آن پیشنهادها قبول نشد، ما هم «درگذشتیم از سرمطلب و دیگر آن دعوی را تجدید نمی کنیم».
با این همه، توضیحات موحد حکایت از آن می کند که نظریه اتحاد اسلام دارای یک نظریه بسیار بی نظیر از نظر الگوی حکمرانی در جهان آن روزها بوده است. هر چند که تلاش‌های نادرشاه برای ایجاد اتحاد بین مذاهب اسلامی، با وجود نیت خیرخواهانه، به دلیل موانع و چالش‌های متعدد به طور کامل به نتیجه نرسید. با این حال، این تلاش‌ها درس‌های مهمی برای تاریخ به جای گذاشت و نشان داد که وحدت پایدار نیازمند درک متقابل، تساهل و گفت‌وگو است و نمی‌توان آن را با زور و اجبار و قدرت نظامی تحمیل کرد.
در نهایت نتیجه گیری دکتر موحد از روایتی که او از زندگی نادر مطرح کرد بسیار حیاتی و بحث برانگیز برای ایران امروز است. از نظر موحد «دوران نادر را یک رشته فتوحات مشعشع در جبهه نظامی و سرکوب خشونت و وحشت در جبهه داخلی مشخص می کند. در مرور بر گزارش کوتاهی که دکتر محمد علی موحد مطرح کرد نکات عبرت آموزی به چشم می خورد که از آن میان سه نکته را برجسته تر از مابقی موارد می داند:
اول آن که شورای کبرای مغان و همچنین همایش نجف، وقتی در چارچوب زمان و مکان خود سنجیده شوند، انصافا اندیشه و اقدامی فوق العاده درخشان بوده اند. دعوت از بزرگان و وجوه اهالی و روسای طبقات و جمع کردن در حدود ۱۰۰ هزار نفر – حتی روایت کمترین فرنگیان را که ۲۰ هزار نفر گفته اند – از نمایندگان مردم برای تعیین تکلیف سلطنت و امضای وثیقه ای ناظر بر اصول کلی سیاستی که حکومت در پیش خواهد گرفت، ۵۰ سال پیش از شروع انقلاب کبیر فرانسه، امری بود که می توانست راهگشای تغییر نگرشی در باب حکومت باشد. اما نادر اگر چه در سویدای دل خود به لزوم جلب رضایت مردم اعتقاد داشت، بر آن بود که این رضایت را به قهر و اجبار به دست آورد. اندیشه وحدت مسلمین و التیام حال شیعه و سنی هم آرمانی بسیار والا و ارجمند بود که آموزش و اقناع لازم داشت و نادر می خواست آن را از طریق قهر و اجبار حل کند. در برابر عثمانی که زورش نرسید، در داخل ایران البته چند صباحی در سایه ارعاب و سرکوب، خواسته نادر عملی شد؛ اما به محض این که او به قتل رسید، مردم به نقطه اول برگشتند و همان تعصبات جاهلانه و کینه توزی ها میان دو فرقه تجدید شد.
دوم که در مرور به این گزارش توجه انسان را جلب می کند، سهولت شگفت انگیزی است که دین به عنوان ابزار سیاست مورد دستکاری و سوء استفاده قرار می گیرد. در طرف شیعه آن ملاباشی ها و صدرها و امام جمعه ها که در دوران نادر از تبرا تبری می جستند، همان ها بودند که در دوران شاه سلطان حسین تولی و تبرا را رکن اسلام و ضروری دین می شمردند، غیرامامی را ناصبی می خواندند و رساله در کفر و نجاست ناصبی می نوشتند. در طرف سنی هم آن علمای اعلام و مشایخ عظام که در همایش نجف بر صحت عقاید شیعیان گواهی می دادند و اظهار عداوت با آنان را محکوم می کردند، از همان گروه و طایفه بودند که در استانبول و مکه شیعه را رافضی می خواندند و رافضی را واجب القتل می دانستند.
سوم بدگمانی است نسبت به همه کس و همه چیز که حکومت سرکوبگر گرفتار آن است و به بی رحمانه ترین وجه واکنش نشان می دهد. نادر حتی در مورد فرزند دلبندش رضاقی که در معرض سوءظن توطئه بر ضد او قرار گرفته بود، نمی تواند تامل کند و دستور می دهد چشم های فرزند را کور کنند در واقع، اول از همه، خود سرکوبگر است که چشم عقلش کور می شود و خواه و ناخواه در دام مداحان و مجیزگویان می افتد. میرزا مهدخان از مثلث شومی یاد می کند که برگرد نادر حلقه زده بودند و هر چه او می گفت، فورا تصدیق و تحسین می کردند و سخن او را مصداق وحی آسمانی قلمداد می نمودند. میرزا مهدی خان از این مثلث شوم به «سه نفر از خدا بی خبر» تعبیر می کند، ولی متاسفانه معلومات بیشتری در باره نام و نشان آنان نمی دهد. »
بیشتر بخوانید:
متن صورت‌جلسه انتخاب نادرشاه افشار به سلطنت / این سند در سقف خانه یک درگزی پیدا شد
محسن گودرزی از شکاف بحرانی میان دولت و ملت می گوید / “ما”یی ایجاد شده که فکر می کند در برابر “آنها” از خودش باید محافظت کند
اقتصاد در اختیار کسانی است که به نهادهای حاکم پاسخگو نیستند / بازی با آتش، در شرایط عادی نیستیم / چرا از توسعه موفق در دنیا درس نمی گیریم؟
استاد دانشگاه برکلی:کاهش قدرت اقتصادی و سیاسی مردم به فاجعه منتهی می شود / تامین سعادت مردم در تعادل میان قدرت جامعه و دولت
۲۱۶۲۱۶